Zeeziekte, iets waar door zeelui die er zelf geen last van hebben vaak lacherig over wordt gedaan maar wat voor de mensen die eraan lijden dramatische gevolgen kan hebben. In de tijd dat wij onderweg zijn hebben we mensen gezien die hun wereldreis na alle moeite en voorbereidingen hebben moeten afbreken omdat iemand aan boord dermate last van zeeziekte bleef houden dat het niet leuk meer was. Aan de andere kant hebben we gemerkt dat de meeste zeevarenden geen idee hebben wat de oorzaak is van zeeziekte laat staan wat je ertegen kunt doen, en worden er onzinnige maatregelen genomen of toevlucht gezocht tot nepmiddelen als magnetische armbandjes, rare brilletjes, aardappels om de nek, enzovoorts die vrijwel zeker niet werken. En dat terwijl de oorzaak van zeeziekte al lang geen mysterie meer is en er met de juiste kennis veel kan worden gedaan om zeeziekte op zijn minst te reduceren.
Zeeziekte of reisziekte zijn eigenlijk niet zo'n goede benamingen: een betere naam is bewegingsziekte ofwel kinetosis. Zeeziekte heeft niets te maken met de zee maar met de bewegingen die het varen op zee veroorzaakt. En wat het lichaam betreft maakt het niet uit of die bewegingen komen vanwege het varen, autorijden, vliegen, of het rondzweven in een ruimtevaartuig. Die twee laatste oorzaken hebben ervoor gezorgd dat er vanuit militaire hoek veel interesse ontstond naar bewegingsziekte, en waar een militair belang bestaat zijn financien benodigd voor een onderzoek ineens geen enkel probleem meer. Bewegingsziekte kan namelijk iedereen overkomen: zelfs de uit ervaren gevechtsvliegers geselecteerde astronauten voor de Apollo maanmissie hadden soms last van bewegingsziekte in de ruimte wat een paar peperdure missies ernstig in gevaar bracht. Het is zo belangrijk om bewegingsziekte te kunnen voorkomen dat het verplichte lesstof is voor iedereen die zijn vliegbrevet wil halen. Aangezien wij beiden in bezit zijn van een vliegbrevet waren we al in bezit van de juiste kennis en het heeft ons goed geholpen om zeeziekte te voorkomen.
Om bewegingsziekte goed te kunnen voorkomen is het erg nuttig om te begrijpen hoe het ontstaat. Hiervoor is enige anatomische kennis erg bevorderlijk.
Evenwicht
Mensen lopen op twee benen. Erg voor de hand liggend is dat niet; de meeste dieren lopen op vier poten wat veel stabieler is. Een stoel met vier poten blijft vanzelf staan, een stoel op twee poten valt vanzelf om. Om het mogelijk te maken stabiel op twee benen te staan is een heel geavanceerd besturingssysteem nodig dat meerdere sensoren bevat.
Om iets in evenwicht te houden is er eigenlijk maar EEN ding belangrijk: Het gewicht moet boven het steunpunt blijven. Om op twee benen te kunnen staan is het nodig om voortdurend te weten of je gewicht zich nog precies boven je voeten bevindt. Zodra je gewicht namelijk niet meer boven je voeten staat val je om, tenzij je heel snel een correctie uitvoert. En dat snelle corrigeren is iets dat we voortdurend ongemerkt doen als we rechtop staan. Echt stilstaan doe je nooit, je bent altijd bezig met balanceren. De informatie of en hoe er gecorrigeerd moet worden is afkomstig uit een drietal sensorische systemen.
Informatie uit de spieren zelf (proprioceptieve systeem)
Begin je naar een kant over te hellen door een plotselinge duw, dan worden de spieren aan de kant waar je vanaf valt een beetje uitgerekt. De juiste reactie is dan om juist die spieren weer aan te spannen, want dan wordt je lichaam teruggetrokken naar de kant waar je vanaf viel. Dit is een eerste primaire respons die zo snel moet worden uitgevoerd dat dit niet door de hersenen kan worden georganiseerd maar direct al in de ruggengraat moet worden uitgevoerd. Een dokter kan testen of dit systeem naar behoren werkt door met een hamertje een tik te geven net onder je knieschijf. Hiermee wordt de pees even een beetje uitgerekt en als het goed is komt er een onmiddellijke reactie middels het aanspannen van de aangehechte spier: Je onderbeen schopt dan even naar voren. Deze primaire reactie is alleen maar een grove correctie; het is de bedoeling dat een verfijnde correctie hierop volgt door meer precieze informatie die het brein ontvangt van de andere sensoren.
Informatie uit het binnenoor (vestibulaire systeem)
Je hebt vast wel eens een stukje kurk of een kruimel in je glas drinken gehad, heel hinderlijk precies waar je wilt drinken. Dan verdraai je je glas iets, maar helaas, wat je ook doet, het storende object blijft precies op dezelfde plaats en draait niet met het glas mee. Dit komt doordat water massatraagheid heeft en niet onmiddellijk mee gaat draaien als je je glas draait. En dit verschijnsel vormt de basis voor het evenwichtsorgaan in je binnenoor. Dat bestaat uit drie hoepels die gevuld zijn met een vloeistof, en in de wand verankerde tasthaartjes om de beweging van de vloeistof te kunnen detecteren. Er zijn drie hoepels omdat je over drie assen kunt draaien: Je kunt naar rechts en links hellen, voor- en achterover hellen, en om je as tollen (rollen, stampen en gieren). Op deze wijze ontsnapt geen enkele beweging aan de aandacht van het brein dat gepaste maatregelen kan nemen om elke ongeplande beweging te corrigeren.
Dit systeem is ingenieus maar heeft een klein probleempje: het werkt perfect om plotselinge bewegingen te detecteren maar met langdurige constante beweging raakt het in de war. Als je namelijk een glas water blijft ronddraaien dan zal uiteindelijk ook het water in het glas gaan meedraaien, en als je het glas dan plotseling stopt dan blijft de kurk rondjes draaien in je glas. Precies hetzelfde gebeurt met de vloeistof in de hoepels in je binnenoor. Iedereen kent wel de grap om iemand op een ronddraaiende bureaustoel te zetten en dan lang door te gaan met ronddraaien. Stop je daarna plotseling de stoel en laat je het slachtoffer opstaan dan is duidelijk te zien dat de vloeistof nog ronddraait want het slachtoffer is doorgaans niet meer in staat om fatsoenlijk te lopen of zelfs maar te staan. Om dit verschijnsel te kunnen corrigeren is er nog een extra sensor nodig.
Informatie van je gezichtsvermogen
De informatie die je ogen leveren is belangrijk om de informatie uit het binnenoor met regelmaat te kunnen kalibreren. De grap met de ronddraaiende bureaustoel werkt dan ook veel beter als je het slachtoffer tijdens het ronddraaien de ogen laat sluiten. De informatie die je ogen leveren is dan ook een heel belangrijke aanvulling op de informatie van de andere bewegingssensoren.
Vergiftiging
Omdat de informatie van binnenoor en gezichtsvermogen elkaar niet alleen aanvult maar ook gedeeltelijk overlapt, kan het brein deze informatie gebruiken als "integriteitscontrole". Als beide systemen elkaar ernstig tegenspreken dan is er namelijk wat grondig mis en meestal betreft het dan een neurologische vergiftiging. Dat zit zo:
Van oudsher lag vergiftiging altijd op de loer. Je kon verkeerde paddenstoelen eten, of eten dat in eerste instantie eigenlijk wel goed was kan zijn gaan gisten. Het is belangrijk om vergiftiging zo snel mogelijk te detecteren en de ziekmakende stof uit te braken voordat het voor grotere schade zorgt. Daarom is het brein constant aan het speuren naar signalen die een vergiftiging verraden. Een van de signalen dat er sprake is van vergiftiging is... tegenstrijdige informatie uit het binnenoor en zichtvermogen. Je kent het wel, iets teveel alcohol gedronken: In bed liggend lijkt het alsof je bed beweegt (vanwege onjuiste informatie uit je binnenoor) terwijl je ogen zeggen dat je stilligt, en een rechte lijn lopen lukt niet meer zo goed omdat je sensoren elkaar tegenspreken. Of wanneer je hallucinerende paddenstoelen hebt gehad en je ogen denken dat je aan het vliegen bent terwijl je binnenoor geen beweging waarneemt.
Wanneer je binnenoor en gezichtsvermogen tegenstrijdigheden beginnen te vertellen dan is dat voor je brein een indicatie dat je vergiftigd bent met een neurologisch werkend gif. De juiste actie is dan om je maaginhoud via de kortste weg naar buiten af te voeren om verdere vergiftiging te voorkomen, en om dit voor elkaar te krijgen bezorgt je brein je een misselijk gevoel en zet je aan om te braken. Merk op dat het "jezelf misselijk voelen" en braken door je brein wordt georganiseerd, en niet zoals je intuitief zou denken vanuit de maag afkomstig is. De maag voert alleen maar de opdrachten uit die door het brein worden gegeven. Als je brein besluit dat je vergiftigd bent, dan ben je dus ook in alle opzichten ziek en gaat je maag voedsel (waar eigenlijk niets mis mee is) uitbraken.
Bewegingsziekte
Mensen zijn gemaakt om zelf te bewegen, niet om van buitenaf bewogen te worden. Als je in een voertuig zit dan KAN het systeem in de war raken omdat de informatie uit binnenoor en gezichtsvermogen niet meer met elkaar overeenstemmen. Als je in een voertuig een boek gaat lezen dan beweegt het boek namelijk met je lichaam mee. Je ogen zien dus geen beweging meer, maar je binnenoor neemt wel beweging waar. Iets klopt hier niet! Hetzelfde wanneer je in een boot of vliegtuig zit en je eigenlijk alleen maar het interieur waarneemt. Je ogen zeggen dat de wereld om je heen stilstaat, terwijl je binnenoor zegt dat het beweging waarneemt. Iets klopt hier niet! Omgekeerd kan trouwens ook, dat je ogen beweging waarnemen terwijl je evenwichtsorgaan zegt dat er geen beweging is. Dat komt soms voor bij het kijken naar filmopnames die zijn gemaakt met een niet stabiele camera en bij het spelen van sommige computerspelletjes. Wederom trekt je brein de conclusie: "Iets klopt hier niet!"
Dat "hier klopt iets niet" zorgt ervoor dat het brein de onjuiste conclusie trekt dat je vergiftigd bent en zet je aan tot braken: Bewegingsziekte in optima forma! Ook al komt het niet tot braken, je verontruste brein zal op zijn minst willen voorkomen dat je nog meer voedsel eet totdat de situatie verbetert, en het geen eetlust meer hebben ervaren we als een ongemakkelijk, zeg maar misselijk, gevoel. Zonder dat misselijke gevoel zouden we namelijk gewoon weer verder eten en dat is wat je verontruste brein wil voorkomen.
Het misselijke gevoel zorgt ervoor dat je het liefst wegkruipt in een hoekje, je afzondert van de activiteiten die gaande zijn, en dat zijn in het geval van bewegingsziekte nou net de onjuiste reacties zoals we verderop zullen zien.
Voorkomen van zeeziekte
- Voorkomen van tegenstrijdige informatie
- De belangrijkste maatregel tegen zeeziekte is dat je voorkomt dat je zintuigen tegenstrijdige informatie waarnemen. Je doet dit door te zorgen dat je ogen zoveel mogelijk een vaststaand iets zien dat niet beweegt, zoals de horizon. Als je binnenoor dan zegt "ik neem beweging waar" dan zeggen je ogen "Ja dat klopt, want de horizon gaat de hele tijd op en neer in mijn blikveld en als ik me erop focus dan moeten ogen en hoofd op en neer bewegen op een manier die precies klopt met de bewegingen die het binnenoor waarneemt". Zou je daarentegen binnenin de boot zitten dan zie je een interieur dat met jou meebeweegt en wat je ogen betreft is er dus geen enkele sprake van beweging. Iemand met zeeziekte gaat vaak intuitief het verkeerde doen en kruipt het liefst ergens diep onderin de boot. Hierdoor zien de ogen geen beweging meer en wordt het alleen maar erger. Naar buiten dus, en naar de horizon staren! Maar als je nu toch naar binnen moet? Wat goed helpt, ook in onze ervaring, is dan zoveel mogelijk naar buiten te blijven kijken. Iedere keer een paar seconden door een raam naar buiten kijken en contact houden met de horizon helpt om je verontruste brein te overtuigen dat de waargenomen beweging echt is. Als je niet naar buiten kan kijken, concentreer je dan op je cardanische fornuis, de slingerende lamp, of andere min of meer "statische" objecten. Juist ja, want niet het interieur maar het fornuis, hanglamp e.d. zijn de statische objecten terwijl het interieur juist beweegt. Je ogen zullen geneigd zijn om de vloer en wanden als statisch te zien terwijl die nou net bewegen en dat levert foutieve informatie op. Concentreer je dus op het feit dat de vloer en wanden juist wel bewegen en het "bewegende" fornuis en lamp juist niet bewegen maar de statische objecten zijn. Dit kost enige oefening, net zoals een piloot moet leren om zijn "kunstmatige horizon" en niet het vliegtuig zelf als referentie te zien. Zodra je eenmaal accepteert dat het interieur beweegt en niet het fornuis dan kloppen de waarnemingen van je ogen weer met de waarnemingen van je binnenoor en heeft je brein geen reden meer om het vergiftigingsgevoel aan te zetten.
- Bijstellen van je verwachtingen
- Voor het brein is het belangrijk of een waargenomen beweging verwacht was. We zijn immers geevolueerd om zelf te bewegen en niet om bewogen te worden. Iemand die een auto bestuurt zal niet snel autoziek worden omdat elke beweging die de auto maakt verwacht wordt, dit in tegenstelling tot bij de passagier die een boek zit te lezen en de bochten niet ziet aankomen. Het is dan ook belangrijk om je te concentreren op de golven en je voor te stellen hoe de boot hierop zal reageren. Ook dit is weer iets dat iemand met zeeziekte vaak intuitief verkeerd doet: iemand die aan zeeziekte lijdt wil niets meer met de golven en de bewegingen van de boot te maken hebben en probeert zich ervoor af te sluiten. Niet doen dus, juist het omgekeerde: concentreer je op de golven en zorg ervoor dat je helemaal op gaat in de bewegingen. Zodra je brein eenmaal doorheeft dat de bewegingen gepland zijn dan is de informatie uit het binnenoor niet langer meer verdacht en is de verdenking van vergiftiging niet langer meer terecht. De misselijkheid zal uiteindelijk opklaren.
- Beweeg je hoofd langzaam
- Aan piloten wordt geleerd om tijdens het vliegen in de wolken (wanneer er dus geen referentie voor je ogen meer is) hoofdbewegingen zoveel mogelijk te voorkomen. Draai je hoofd langzaam als je naar je copiloot wilt kijken, en raap een gevallen potlood niet op maar pak je reservepotlood. Want als je je hoofd draait dan draait ook je binnenoor. Normaal geen probleem omdat de beweging verwacht is, maar in uitdagende omstandigheden kan het net genoeg zijn om een verlies van orientatie op te leveren.
- Verander je associatie
- Mensen met zeeziekte ervaren het heen-en-weer geslingerd worden door de golven als iets naars. Zo'n associatie zal de acceptatie van de bewegingen niet echt bevorderen. Je kunt in plaats daarvan je ook voorstellen hoe je als baby in je wiegje werd gewiegd, of hoe je nog in de buik van je moeder de hele dag heen en weer bewoog. Toen kon je ertegen en waren de bewegingen zelfs geruststellend. Kruip terug in dat gevoel en ervaar de bewegingen van de boot als het heen-en-weer wiegen in je wieg, schommelstoel of hangmat.
- Met gesloten ogen op bed liggen
- Bij sommige mensen helpt het om met gesloten ogen op bed te liggen. Zien je ogen niets meer dan is er ook geen tegenstrijdige informatie. Helaas lijkt dit minder goed te helpen wanneer je reeds ziek bent geworden want je ogen kunnen dan ook geen kloppende informatie meer afgeven die het brein kunnen overtuigen dat de "vergiftiging" voorbij is.
- Voorbereiden
- Onze eigen ervaring is dat een zee-oversteek veel gemakkelijker verloopt als je vooraf niet in een haven maar op een onrustige ankerplek hebt gelegen. Ongemerkt is je lichaam dan al gewend geraakt aan de bewegingen.
- Uitzieken
- Als niets helpt is het misschien een schrale troost om te weten dat zeeziekte na drie dagen bijna altijd vanzelf verdwijnt. Het brein accepteert dan de mogelijkheid dat je niet vergiftigd bent maar dat er iets mis is met het evenwichtsorgaan.
Wat werkt niet?
- Magnetische armbandjes
- Zeeziekte is geen gebrek aan magnetisme of zoiets. In je arm op pols zitten ook geen metalen dus niets dat op magnetisme kan reageren. Het is een volslagen raadsel waarom magnetische armbandjes ook maar iets aan zeeziekte zouden doen, behalve dan dat het kan werken als placebo: Als je er maar hard genoeg in gelooft dan werkt alles.
- Een bril met een horizon
- Staren naar de horizon helpt dus is het handig als je bril al een ingebouwde horizon heeft? Nou nee dus, want het gaat er nou net om dat de horizon niet meebeweegt met de boot en dat je ogen daaruit kunnen afleiden dat je beweegt. Een bril beweegt met jou mee en een ingebouwde horizon is dus waardeloos omdat hij ten opzichte van je ogen stilstaat en je dus laat denken dat er geen beweging is terwijl je evenwichtsorgaan nog steeds beweging waarneemt.
- Wel of niet eten
- Bewegingsziekte heeft niets met je maag te maken! Ook niet met het eten dat er in je maag zit. Het is je brein dat de conclusie trekt dat je vergiftigd bent en vervolgens aan je maag de opdracht geeft om te braken. Het is dan ook heel twijfelachtig of het er iets toe doet of je wel of niet gegeten hebt.
- Alcohol
- Bij mensen die vaak (te) veel alcohol drinken kan alcohol helpen. Het brein heeft dan geleerd dat na drinken van alcohol je bewegingen kunt voelen die er niet zijn en gaat er dan maar van uit dat het (weer) door de alcohol komt. De meeste mensen drinken echter niet (te) veel alcohol en bij hen werkt het drinken van alcohol juist averechts omdat het dan voor nog meer tegenstrijdige informatie zorgt.
Passagiers
De meeste schippers kennen het wel: je nodigt wat familie of vrienden uit voor een leuk zeiltochtje en ineens heb je te maken met een passagier met zeeziekte en is het uitstapje grondig bedorven. Wij hebben het gelukkig nog nooit meegemaakt maar we nemen dan ook wat maatregelen om de kans op zeeziekte te verminderen:
- Hou de passagiers buiten. Ze mee laten helpen om eten te bereiden is een goede manier om ze zeeziek te krijgen. Hoe meer de passagiers buiten blijven, hoe minder de kans op bewegingsziekte. We vertellen altijd dat als ze goed naar de horizon blijven kijken dat ze dan niet zeeziek worden (regelmatig dingen aanwijzen die te zien zijn of de passagiers te laten zoeken naar dolfijnen e.d. is een goede stimulans) en tot nu toe werkt dat fantastisch.
- Voorkom dat mensen voor zich uit gaan staren (behalve naar de horizon), gaan lezen, op een mobieltje gaan prutsen, of wegkruipen in een hoek waar ze slecht uitzicht hebben op de omgeving buiten de boot.
- Als het even kan, laat "lastige" passagiers de boot sturen. Net als in de auto, zodra iemand zelf stuurt dan ligt de aandacht buiten, zijn de bewegingen minder onverwacht, en zal bewegingsziekte minder snel optreden.
- Een ervaren bemanning bemerkt de eerste signalen van zeeziekte eerder dan het slachtoffer in kwestie. Signalen zijn veelvuldig gapen, niet meer actief participeren (in activiteiten en gesprekken), neiging tot wegkruipen, etc. Doorbreek de spiraal door iemand weer bij de buitenwereld te betrekken.